Lễ Bỏ mả của người Raglai ở huyện Khánh Sơn

          Khi người chết đã được chôn cất, vẫn còn mối quan hệ với người đang sống, bởi linh hồn của người chết vẫn còn lẩn khuất trong cõi nhân gian, nên phải làm Lễ Bỏ mả để chính thức chấm dứt mối quan hệ này. Đây là nghi lễ quan trọng nhất trong các nghi lễ vòng đời của người Raglai - lễ chia tay vĩnh viễn giữa người sống và người chết để người chết được trở về thế giới vĩnh hằng.
          Lễ Bỏ mả được tổ chức theo hai hình thức: bỏ mả cùng lúc với đám tang hay bỏ mả có thời gian chuẩn bị. Bỏ mả cùng với đám tang sẽ thuận tiện cho gia đình hơn, song hiện nay, ở huyện Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa, nhiều gia đình có người chết vẫn chọn hình thức bỏ mả có thời gian chuẩn bị, vì nó phù hợp với tình cảm của con người khi buộc phải dứt mọi quan hệ với người thân vừa khuất.
          Theo luật tục của người Raglai, khi tổ chức Lễ Bỏ mả cho người thân, gia đình phải mời đủ những người đã từng tham dự lễ tang để họ chia tay lần cuối với người chết, đồng thời để bày tỏ lòng tri ân của gia đình đối với cộng đồng.  Đặc biệt là làm Kagor, một con thuyền gỗ với nhiều vật trang trí, đặt trên nóc nhà mồ trong Lễ Bỏ mả - biểu tượng cho nơi trú ngụ của ông bà ở thế giới bên kia. Kagor là những gì còn sót lại trong ký ức về biển của người Raglai, là miền quê hương xa vời, là nguồn cội mà họ hướng về tới tất cả lòng thành kính. Người Raglai tin rằng, càng có nhiều vật trang trí gắn trên Kagor thì người chết càng nhận được nhiều niềm vui ở thế giới bên kia.
          Lễ Bỏ mả thường được tiến hành trong ba ngày. Ngày thứ nhất, mở đầu bằng việc bầu chủ nhang, chọn ra ba người điều hành toàn bộ các nghi thức trong Lễ Bỏ mả, là những người cao tuổi trong Plơi (buôn), hiểu luật tục Raglai, biết những bài cúng và được mọi người kính trọng. Ngày thứ hai, được xem là ngày lễ chính, ngày mọi người trong gia đình, làng xóm, bè bạn cùng nhau ăn bữa cơm cuối cùng để chấm dứt mối quan hệ với người chết tại nhà mồ. Ngày thứ ba, chủ nhang và gia đình người chết tiến hành “cúng cơm sáng”, nghi thức xin phép ông bà chuyển Kagor về nhà mồ của người chết. Kết thúc Lễ Bỏ mả, mọi người đều trở về nhà để làm lễ “Dặn dò người sống” không buồn nữa. Tất cả cùng nhau ăn uống, ca hát, nhảy múa vui vẻ đến thâu đêm.
            Lễ Bỏ mả hiện vẫn được thực hành và trao truyền trong cộng đồng người Raglai. Tuy nhiên, một số nghi thức và lễ vật sử dụng trong các nghi lễ đã thay đổi cho phù hợp với vệ sinh môi trường và sức khỏe cộng đồng. Đây là nghi lễ có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh của người Raglai và cũng tích hợp các giá trị văn hoá, nghệ thuật truyền thống, thể hiện sự sáng tạo và mang giá trị gắn kết cộng đồng.
            Với những giá trị nổi bật đó, năm 2012, Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã quyết định đưa Lễ Bỏ mả của người Raglai ở huyện Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng.